Quê
hương văn hiến
Con
người tài danh
Làng
khoa bảng lừng danh Kẻ Rị
Đất
tinh hoa nức tiếng Chè Đông.
Khi
nhắc đến vùng đất Kẻ Rị, Kẻ Chè xưa, Thiệu Trung nay thì những người tinh thông
kinh sử đều nghĩ ngay tới các danh nhân có công lớn trong xây dựng và bảo vệ tổ
quốc qua các thời kỳ, được sinh ra và lớn lên từ vùng đất linh này.
Chính
những điều đó đã tô thắm và làm rạng rỡ thêm nếp truyền thống văn hiến của đất
Kẻ Rị - Kẻ Chè xưa - Thiệu Trung nay qua các thời kỳ, điều này đã đưa Thiệu
Trung trở thành một trong những điểm sáng trong Quốc sử Việt Nam.
Một
danh nho, một võ tướng, một trung quân ái quốc, một người nhìn xa trông rộng “Cây
bút bằng năm vạn quân; chở
lật mới hay cốt ở dân; thuyền to ắt cậy đến hiền thần” như Nguyễn
Mộng Tuân, sau này đã chọn Phủ Lý (Kẻ Rị) vùng địa linh nhân kiệt là chốn đi về,
hậu sinh hương khói ngàn thu.
Kẻ
Rị, làng khoa bảng đứng đầu của Xứ Thanh về đỗ đạt cao, 5 người tài đức được nhân dân địa
phương ở các tỉnh phong là thành hoàng làng. Kẻ Chè theo truyền thuyết có 18 quận
công (nay có 6 người là còn ghi chép được), nơi nức tiếng tinh hoa nghề đúc. Thật
là:
Khoa bảng lừng danh người Kẻ Rị; Tinh hoa nức
tiếng đất Chè Đông.
Sông
có thể cạn, đá có thể mòn, nhưng ý chí vượt khó của người Kẻ Rị - Kẻ Chè từ thuở
trước, gương sáng người xưa thì vẫn trường tồn lưu hậu thế, sử sách, văn bia,
tên trường, tên phố luôn nhắc nhở chúng ta nhiều điều. Thật là, nguồn có sâu và
cao, thì dòng mới xa và chảy xiết; đức có sáng thì mới rạng đời sau.
“Hiền
tài là nguyên khí của quốc gia” (Thân Nhân Trung, thế kỷ
XV), thì việc sinh ra và dưỡng dục được "Hiền tài" là phúc lớn không
chỉ của gia đình, dòng họ, làng quê, mà còn cho toàn thiên hạ.
Trên
đời có những nơi, đất và người đã làm cảm phục lòng người, khó mà kiềm chế được
sự ngưỡng mộ. Phải chăng nơi đây, ý trời đã chiều theo lòng người? Nhìn lại
nghìn năm qua, từ thời Đinh, Lê, Lý, Trần, Lê, Nguyễn, Hồ; Kẻ Rị - Kẻ Chè đất
có khí thiêng, người có khí phách; thời nào cũng sinh anh tài làm rạng danh tổ
quốc, là gương sáng cho đời sau; để lại tiếng thơm muôn thuở, đời nối đời tưởng
nhớ tiền nhân.
Đất
và người Thiệu Trung ngày nay vẫn đang phát huy được truyền thống khoa bảng,
lao động cần cù và chống giặc ngoại xâm; được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh
hùng Lực lượng vũ trang nhân dân, thật là:
“Phủ Lý tiền nhân đỗ đại khoa lưu vạn thuở;
Thiệu Trung hậu thế sinh anh hùng tiếp đời vinh”.
Chao
ôi, nghĩ mà khâm phục biết chừng nào! Đất và Người Kẻ Rị - Kẻ Chè quả là như vậy!
Nguyễn Xuân Văn
(Nội dung của sách sẽ cập nhật sau)
Phụ lục
I. CÁC NHÀ KHOA BẢNG NGƯỜI LÀNG KẺ RỊ
(Phủ Lý)
Kẻ Rị là làng khoa bảng số 1 của Xứ
Thanh về đỗ đạt cao, có 2 trạng nguyên và 1 bảng nhãn, và 7 tiến sĩ thời Phong
Kiến.
1.1.
Lê Văn Hưu (1230-1322).
Người Làng Phủ Lý (Kẻ Rị) đỗ Bảng nhãn khoa thi 1247, giữ chức Binh bộ Thượng
thư, tước uyên hầu, người đặt nền móng cho quốc sử Việt Nam, ông viết bộ Đại Việt sử ký mà
nhiều đoạn được giữ lại trong bộ Đại Việt sử ký
toàn thư của Ngô Sĩ Liên thế
kỷ XV thời Lê sơ.
1.2.
Đào Tiêu (?---?), ông còn có tên là Đào Thúc, người làng Phủ Lý
(Kẻ Rị) đỗ trạng nguyên khoa thi năm 1275, giữ chức Hữu bật đại hành khiển (Hữu
thừa tướng), sau được phong là Phúc Thần, dân làng thờ phụng hương khói. Làng
ông mang tên làng Thần Hậu kể từ đó.
1.3.
Lê Quát (1319 - 1386), người làng
Phủ Lý (Kẻ Rị), ông đậu Đệ nhất giáp, đệ nhất danh (tức Trạng Nguyên) khoa thi
năm 1345 đời Trần Minh Tông, (Theo Văn bia văn chỉ huyện Đông Sơn); Năm
1359, Lê Quát kiêm chức Hàn lâm viện phụ chỉ. Năm 1366, Hữu bộc xạ Lê Quát xét
duyệt sổ đinh ở Thanh Hóa. (ĐVSKTT). Sau được thăng Thượng thư hữu bật nhập nội
Hành khiển – Hữu Thừa tướng.
1.4.
Lê Giác: người làng Phủ Lý (Kẻ Rị)
đậu đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân khoa Tân Tỵ. đời Trần Hiến Tông
1331. (theo Bia Văn chỉ Đông Sơn, chép từ Bản xã Tiên hiền Phủ Lý), chức
hữu bật đại hành khiển, coi thừa chi viện hàn lâm. Vào chầu Kinh diên, cơ mật
viện sử. (Tuy nhiên một số tài liệu ghi Lê Giác và Lê Giốc chỉ là một).
1.5.
Lê Giốc (? - 1378) người làng Phủ Lý
(Kẻ Rị) là con của Lê Quát, ông đỗ đệ nhị giám tiến sĩ (Hoàng Giáp), khoa thi
năm 1363, đời Trần Dụ Tông, hiệu Đại trị thứ 6 (Văn bia Văn chỉ Đông
Sơn). Theo Đại Việt lịch triều đăng khoa lục lại viết ông đỗ Thái học
sinh khoa thi năm Giáp Tuất (1334). Ông làm tới chức Kinh Doãn (Đứng
đầu Kinh thành Thăng Long, là chức vị chỉ giao cho những người rất tin cẩn, tài
năng).
1.6.
Trần Văn Thiện (1438 - ). Người làng
Phủ Lý, sinh năm 1438, không rõ năm mất; đỗ Tiến Sỹ năm Quý Mùi 1463, ông làm
tới chức Thượng Thư Bộ Hình {theo văn bia đề danh Tiến sỹ khoa quý mùi
niên hiệu Quang Thuận, năm thứ 4 (1463)}.
1.7.
Lê Bá
Khang, người xã Phủ Lý (Kẻ Rị). Ông đỗ đệ tam giám đồng tiến sĩ xuất thân, khoa
thi Tân Mùi, niên hiệu Hồng Thuận năm thứ 3 (1511) đời vua Lê Tương Dực, làm
quan đến Tham chính.
1.8.
Lê Biện, (1586-?) người làng Phủ Lý,
đỗ Tiến sĩ xuất thân khoa Tân Mùi niên hiệu Đức Long năm thứ 3 (1631). Ông làm
quan Lại khoa Đô Cấp sự trung, tước Cẩm Nham tử.
1.9.
Vũ Kiêm (1615-?)
người làng Phủ Lý. Đỗ đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân khoa Bính Tuất năm
1646. Ông làm quan Tham chính Sơn Tây.
1.10.
Trần
Lê Hiệu (?...1849), Đệ tam giáp tiến sĩ (khoa thi Nhâm Ngọ 1822). Người xã Phủ
Lý, huyện Đông Sơn phủ Thiệu Hóa tỉnh Thanh Hóa, đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ
xuất thân năm 38 tuổi; khoa thi hội năm nhâm Ngọ niên hiệu Minh Mệnh năm thứ 3
(1822)) {(Văn bia đề danh tiến sĩ khoa thi hội năm Nhâm Ngọ niên hiệu Minh Mệnh
năm thứ 3 (1822)}, làm quan tới chức Lang Chung, Đốc học Quảng Nam.
2) NGƯỜI KẺ RỊ ĐƯỢC PHONG LÀ THÀNH HOÀNG LÀNG
2.1.
Lê Dụng là Cháu của Lê Lương, pháp
danh Đạo Quang Trưởng Lão, là ông tổ của dòng họ Lê Văn, (Lê Cả Đồn) làng Hòa
Chúng, xã Quảng Thọ, ông được nhân dân làng Hòa Chúng thờ là Thành hoàng làng
vì có công khai hoang lập ấp.
2.2.
Lê Văn Hưu: Ông được phong là Thành
hoàng làng và được thờ tại đình Ôn Xá, thôn Thị Trung, xã Đình Dù, huyện Văn
Lâm, tỉnh Hưng Yên. Đền được công nhận di tích lịch sử cấp tỉnh năm 2012.
2.3.
Đào Tiêu: Được thờ là đức Thánh Cả
làng Thần Hậu, thuộc Kẻ Rị, xã Thiệu Trung, Thiệu Hóa, Thanh Hóa. Ngoài làng
Thần Hậu, làng Đào Động, tổng Vọng Lỗ, huyện Phụ Phương, nay là làng Đồng
Bằng, xã An Lễ, huyện Quỳnh Phụ, tỉnh Thái Bình thờ Đào Tiêu là thành hoàng
làng (Theo Viện Đông Bác Cổ tổng điều tra năm 1938).
2.4.
Lê Giốc: Ông được truy sắc phong là
phúc thần và nhân dân ven sông Đại Hoàng lập miếu thờ ông (Theo Từ điển nhân
vật lịch sử Việt Nam – tác giả Nguyễn Quang Thắng và Nguyễn Bá Thế).
2.5. Lê Bá Tài: là con của Lê Bá Khang (đỗ đệ tam giám đồng tiến sĩ xuất thân, khoa thi Tân Mùi, 1511), ông theo Chúa Nguyễn Hoàng vào Nam, và định cư tại làng Phú Xuân, Phường Tây Lộc, TP. Huế; và phát triển thành dòng họ Lê Văn ở đây. Lê Bá Tài (Thành hoàng làng - nhân thần) được thờ tại Đình làng Phú Xuân cùng với một số Thiên thần khác, Đình làng Phú Xuân đã được công nhận di tích lịch sử cấp quốc gia. Họ Lê Phú Xuân thường kiêng húy chữ Khang, Khương.