KÍNH CHÉP SỰ TÍCH
Người dịch: Trí Hiếu
Tôn thần[1]
họ Lê, tên húy là Văn Hưu[2],
người huyện Lương Giang[3].
Xưa, lúc cuối đời nhà Lý, ngày 15 tháng Hai, Ngài đủ hẹn mà giáng sinh. Hôm
sinh ngài, hương thơm bảng lảng đầy nhà, tướng mạo mặt vuông tai lớn, bụng có
hình chữ Phúc. Dần khi lớn thành đứa trẻ, thân thẳng tựa cây gỗ, nhân vậy mà
đặt tên ngài là Văn Hưu(2). Kịp đến khi trưởng thành, ngài thông
minh mẫn tuệ hơn người, văn chương có tiếng ở đời. Đương lúc bấy giờ là đời vua
Trần Thái Tôn[4],
triều đình mở khoa thi Tiến sĩ năm Đinh Mùi, ngài ứng thí đỗ Bảng Nhãn đệ nhất
giáp cập đệ. Vua sắc phong chức Học chính trấn Dương Tuyền, về sau được bổ Tu
sử quán[5].
Đương lúc bấy giờ, triều Nguyên ở Bắc quốc từ khi đại bại sau trận Bạch Đằng,
tuy đã việc đã qua mà mạng Ô Mã Nhi[6]
chưa được bồi thường. Do đó thâm thù đến nay muốn nhân cớ gây hấn đem binh áp
biên cảnh. Vua Trần bèn lấy Hoàng tộc làm Chánh sứ, mệnh sai ngài làm Phó sứ
chỉnh đốn chuẩn bị cống vật sang sứ nhà Nguyên, với cớ lễ nước nhỏ cống nạp
phương vật. Vả lại muốn thăm dò chủ ý của
việc binh nhà Nguyên ra sao. Đoàn sứ bộ đi đến cửa ải Nam Quan, đoàn sứ
tạm dừng chân nghỉ đêm nơi sứ quán[7].
Bấy giờ đương lúc đêm sâu, người vắng. Ngài vừa mộng mị bất giáctrong không
gian văng vẳng bên quán có tiếng nữ nhân ngâm thơ rằng:
Viêm Đế phân phong tích khả tầm
Phân Mao địa giới kiến thiên tâm
Kỳ Cùng bắc chú vô xâm hạ
Đồng trụ chí kim hải ngoại trầm”
Đại lược là
Xưa Viêm Đế[8]
phân phong cương vực tích xưa vẫn có thể tìm thấy
Núi Phân Mao[9]
là địa giới nhìn thấy giữa lòng trời xanh
Sông Kỳ Cùng chảy ngược[10]
lên phía bắc, không xâm đến phía dưới
Cột đồng[11]
cho đến nay đã gãy chìm nơi bể khơi”.
Lễ Hội đình Ôn Xá ngày 15/2 năm Quý Mão kỷ niệm 793 năm ngày sinh Lê Văn Hưu
Cứ vậy nghe đi nghe lại hai, ba lần tiếng ngâm vịnh
thơ sau ngài ghi thuộc trong lòng. Kịp khi trời sáng ra ngoài sứ quán nhìn bên
cạnh không có người nhà nào, chỉ thấy một dải núi xanh, cây cối rậm rạp. Trong
lòng thấy làm lạ, lại lên đường đến Nguyên kinh[12]
vâng cống lễ vật. Cống lễ xong, quả nhiên hoàng đế nhà Nguyên hỏi rằng: “Nước
Nam từ xưa nay vốn nội thuộc Trung Hoa. Hà cớ sao gần đây lại giám xưng đế xưng
vương, chiếm phận làm một quốc hiệu? Trẫm nay muốn đem binh đến hỏi cột đồng
thời Hán mốc giới chỗ nào?” Ngài bèn đối đáp thưa lại: “Nước Nam của thần từ
đời Viêm Đế phân phong, họ Hồng Bàng vốn là con thứ, Hùng vương truyền 18 đời
kế tục đến Kinh Dương Vương đã mấy nghìn năm[13].
Nước Nam có sự phân biệt riêng là một nước vậy. Há là một nước từng nội thuộc
của Trung Quốc sao? Tuy sau thời gian đó đến nhà Tần nhà Hán có tham lam xâm
chiếm, từng có thắng thua còn mất thì nước Nam cũng là một thời vận tai ách
vậy. Đến như tướng Phục Ba nhà Hán[14]
có lập cột đồng thì bất quá là sự tranh đoạt lúc đó, lập lên để dọa nạt người
Nam. Tai thần đến nay nghe truyền được Cột đồng ấy cách ngoài sông Bạch Đằng
vài vạn dặm ở biển Nam Hải, tang thương biến đổi trải qua đã bị chìm đắm vậy.
Có thể chỉ địa giới nước Bắc nước Nam, sao chẳng tìm địa giới đích thực xưa nay
thì ngoài ải Nam Quan, đường núi Phân Mao hiển nhiên chỉ rõ khác biệt hướng bắc
hướng nam; sông Kỳ Cùng chuyển ngược lên bắc thực rõ dòng chẳng xâm lấn về nam.
Đó là do trời đất đã an bài, biểu thị đại địa giới đã định phận đó”. Vua Nguyên
lại hỏi: Trẫm nay muốn cất binh xuống phía nam. Vua nước Nam có sợ chăng?” Ngài
bèn đối lại: “ Nước lớn có cất binh chinh phạt thì ắt nước nhỏ cũng có kế sách
để phòng ngự. Nay quốc vương của hạ thần trên thì thuận trời, dưới thì hợp lòng
người. Quay mặt phương nam[15]
mà xưng tôn, một nước trải muôn dặm đường đường. Đất đặt thế núi sông hiểm trở,
nước giàu binh mạnh, tướng sĩ hết sức hết lòng vì mệnh lệnh. Như vậy mà sợ
người sao? Ngày nay, chúng thần kính soạn chỉnh chức cống, lại lấy việc tiểu sợ
việc lớn vậy. Hoặc may được hòa ước đôi bên, thì Trung triều nghiễm nhiên như
sao Bắc Thần cho chúng tinh tôn sùng hướng tới[16]
mà nước nhỏ vui mừng giải giáp can qua. Binh nghỉ, dân an tức là muôn nước đội
ơn thịnh hội của Hoàng đế vậy. Lúc đó, vua Nguyên cho sứ thần đến thưởng yến
tiệc, lại triệu binh về, tu soạn hòa ước như cũ. Lại cho tuyển sính vật phẩm
mệnh sai sứ thần chuyển về nước gọi là lễ vật qua lại. Bấy giờ từ Nguyên kinh
tấu khải về nước, sứ bộ đi đến bên chân núi quận Thiên Phúc thì gió lớn nổi
lên, ngài bị nhiễm phong hàn, bụng đau không giảm. Tìm khắp thầy thuốc cứu trị
mà chưa được. Chợt thấy một người con gái dung mạo đẹp đẽ từ bên ngoài đến, nói
rằng: “Trong túi của ta có thuốc hay, có thể chữa trị được bệnh, xin được vào
xem bệnh” Người trong đoàn sứ liền dẫn vào bắt bệnh. Bấy giờ bệnh ngài vừa chớm
nguy kịch, người con gái đẹp cho một viên thuốc uống, dần dần ngài tỉnh lại.
Nhìn thấy dung mạo nhan sắc của cô gái thật phi phàm, ngài liền hỏi: Cô đã cứu
ta thực là có hậu ân. Xin cho biết danh tính? Cô gái bèn ứng khẩu đọc bài thơ[17]:
Nhất điền trung cộng bất tương ly
Nha tập điểu phi mộc diệc tùy
Vãng vấn chúa ông hà xứ khứ
Liêu tương thập mục nhất tất y”
Đại lược là:
Một mảnh ruộng trong cùng canh tác khôi rời xa
Quạ tụ, chim bay cây cũng theo đó
Qua đây hỏi chúa ông từ đâu tới
Liền cùng mười mắt ắt như một
Ngài trầm ngâm một lúc rồi hỏi: “Chẳng phải nàng họ
Hoàng, tên tự là Nha Đức sao? Cô gái đáp răng: Đúng vậy” Ngài lại hỏi: “Nàng từ
đâu tới, đang làm gì?”. Cô gái lại ứng khẩu đọc:
Nhân tại sơn biên thức giã phù
Thực vô hữu quán, lã nhân vô
Thị nhi bất kiến lai trung thuyết
Nga biệt ngã quy, nguyệt ảnh cô
Đại ý là:
Người ở bên sườn non, biết như vậy đó
Thực là không có quê quán, không có bè bạn thân thích
Nhìn mà chẳng thấy đến chốn đây nói
Trăng lặn ta về bóng ảnh lẻ loi
Nghe vậy, ngài bèn đột nhiên kính lạy rằng: Đích thị là thần nữ trên cung
tiên. Ngày trước ở quán sứ cửa ải Nam Quan, người ngâm thơ cũng là nữ thần, đã
âm phù cho tôi ứng đối nơi Nguyên kinh phải không? Đáp rằng: “Ta đằng vân du
lãm đi khắp các danh sơn, nghe nói Sứ quân vâng mệnh đi xa cống sứ, liên quan
đến quốc sự bởi vậy đã đến để giúp cho được thuận lợi Nghe nữ thần nói đã được
hậu ý phù hộ, cảm tạ không thôi. Không biết lấy gì báo đáp lại. Nữ thần nói có
một lời nguyện, ngày sau lại được gặp lại ở trang Ôn Xá vậy, bèn chào từ biệt
đi ra ngoài. Hốt nhiên không thấy người đó đi đâu. Đoàn Sứ về đến kinh thành
Thăng Long, ngài tâu trình sính vật của vua Nguyên cùng thư giao hảo đã rất
thỏa đáng. Vua Trần thấy ngài đi sứ không làm nhục quân mệnh, liền gia phan
phong thưởng rất hậu. Từ đó nam bắc đôi bên binh đao nhẹ ghánh, nhân dân mãi hưởng
thái bình. Bấy giờ ngài chưa hỏi được trang Ôn Xá nằm ở nơi nào, kịp đến hơn 10
năm sau nhân vâng mệnh vua đi kinh lược các trấn Vũ Ninh, Dương Tuyền, lúc đó
là ngày mùng 10 tháng Giêng, ngài đến địa đầu bản xã nhìn thấy non xanh nước
biếc cỏ cây xanh tốt bèn dừng xe nghỉ ngơi, nhân đó hỏi tên mới biết đó đích
thị là trang Ôn Xá, liền liên tưởng đến ước hẹn trước đây với vị thần tiên, bàn
hoàn ngước trông lên chợt khoảnh khắc thấy vị tiên gió mây ảm đạm chợt thấy vị
tiên nhân đã đứng dưới gốc cây chậm chậm đi đến. Ngài liền đáp thoại với thần
rằng: “Ngày trước được đội ơn sâu, lâu nay ta chưa biết lấy gì báo đáp. Nay lại
may mắn hội ngộ, thật là cảm kích. Bèn nói trước đây không rõ ý tiên nhân
nguyện như thế nào? Nhược bằng nơi đây sơn thủy chung linh, thực là một thắng
cảnh. Ta thường đằng vân giá vũ hay đến đây ngoạn thưởng phong cảnh, đại nhân
nên lập một ngôi miếu sở linh thiêng để hộ quốc an dân. Vả lại đại nhân vốn là
sao trên trời giáng thế. Trong ngày tháng Ba năm nay, thiên đình đã có mệnh
triệu ngài về trời, ngài nên liệu lo trước hết mọi việc đi. Nói xong trời sáng,
cưỡi mây mà đi. Người dân đều nhìn thấy mà kinh hãi. Bởi vậy ngài bèn triệu phụ
lão nhân dân đến hiểu dụ rằng: Trước ta đi sứ đã được vị thần tiên âm phù việc nước, có công. Với
ta thần tiên đã trợ giúp lúc gian nguy. Đương như vậy, lập một ngôi miếu để thờ
phụng vị thần tiên. Phụ lão nhân dân đều đồng ý, ngài bèn xuất tiền riêng mua
một khu đất công, lập một ngôi miếu để thờ phụng vị thần tiên, lại lập một ngôi
đình để là sinh từ. Sau này ban cho dân xã tiền bạc, mua một khoảnh ruộng cùng
300 quan tiền giao cho bản xã nhận làm nhu phí của công dân tháng ngày thờ
phụng. Tạo dựng đình miếu trong 2 tháng hoàn thành, đến thượng tuần tháng Ba
hoàn công thì trong tháng đó ngày 15 ngài cũng quy hóa vậy. Từ đó dân xã khói
hương thờ cúng, cầu đảo đều rất linh nghiệm. Đến nay dân xã được yên ổn thực là
nhờ phúc của hai vị tôn thần âm phù vậy.
-Húy tự họ Lê, tên Hưu, cẩn cấm(cấm được nói hoặc viết).
-Húy hiệu tên Hoàn, cẩn cấm.
-Húy tự họ Hoàng, mỹ tự Nhã Đức, cẩn cấm.
-Tục lệ hàng năm, từ ngày 12 đến 15 tháng 2, là ngày sinh nhật của tôn thần, có
lễ kỳ phúc(cầu phúc), 4 giáp hành lễ.
-Tục lệ hàng năm, ngày 15 tháng 3, là ngày hóa của tôn thần, có lễ kỳ phúc, 4
giáp hành lễ.
-Tục lệ hàng năm, ngày 15 tháng 11, hội đồng thiết yến, có lễ kỳ phúc.
-Tục lệ hàng năm, ngày 12 tháng 8, là ngày tặng phong, có lễ kỳ phúc.
-Tục lệ hàng năm, ngày mùng 10 tháng giêng, là ngày Hoàng Phi nhân giáng hạ.
Thần tích chính bản lưu tại đền Hùng - Phú Thọ.
PHỤ BẢN
Đương lúc bấy giờ thiên hạ thái bình. Năm Canh Tý vua
đặt khoa thi Hiếu Liêm, đại vương ứng thí đăng khoa, đến năm Đinh Mùi thi Đình
đỗ Bảng Nhãn. Tháng Tám năm Tân Sửu, Hoàng Đế sắc phong là Đốc học trấn Dương
Tuyền. Ngày 12 tháng Hai năm Nhâm Dần, Hoàng đế sắc triệu đại vươngvề kinh
phong làm Phó sứ lãnh sĩ tốt chỉnh đốn lễ vật đi sứ Bắc quốc để triều cống. Đến
Nguyên kinh kịp khi bệ kiến, ngài ứng đối trôi chảy, không gì không biết. Hoàng
đế bắc triều đại gia ban thưởng, lại cho sính vật. Phong đại vương là Lưỡng
quốc phó sứ. Sứ bộ về đến bên chân núi quận Thiên Phúc thì gió lớn sấm chớp nổi
lên, chẳng may bị bệnh. Chợt thấy một người con gái là Hoàng Nhã Đức ban cho
viên tiên dược, bệnh ngài vì vậy mà dần khỏi. Phi nhân lại tặng một bài thơ,
nói rằng:
Nhã đức phi nhân phu liệt nữ
Đằng vân giá vũ chiếu linh thông
Trạc dương tả hữu hoằng tham tán
Hiển ứng huân cao ký nẫm tòng.
Đại lược là:
Nàng Phi tên Nhã Đức rành liệt nữ
Đi gió về mây lộ linh thông
Phải trái hai bên cùng tham tán
Hiển ứng ngôi vốn nhiều lần
Đại vương mở ra xem, đọc xong nhìn dung mạo đoan chính
đúng thực là người tiên giáng hạ đã cùng nhau kết nghĩa giao ước. Về đến trang
Ôn Xá tổng Thái Lạc huyện Tế Giang, phủ Thuận An, quận Vũ Ninh. Các bô lão
trong trại đều dâng tấu Hoàng đế. Ngài cho lưu quân sĩ thiết yến hành lạc, các
sự xong xuôi. Ngài ngước nhìn trang Ôn Xá non xanh nước biếc uốn lượn hữu tình,
cây cối tốt tươ tốt. ắt có quý huyệt. Vương bèn triệu gọi bô lão trong trại đến
thiết yến vui vẻ, cho dân 300 quan tiền đồng cùng một khoảnh ruộng công để dựng
lăng miếu, Tự nhiên ngài cảm thấy bất an, đến tháng Ba hốt nhiên trời mây ảm
đạm mưa gió thét gào, lại thấy vị Phi nhân đến gặp. Đương lúc ngày 15 tháng Ba
Quý Mão, ngài mất. hồn phách nhập lăng thì vị Phi nhân cũng cưỡi mây về trời.
Từ đó bô lão hương dân trong trại ngày đêm đèn hương thờ phụng cầu đảo, đều
thấy linh nghiệm.
Về sau, các triều đại đều có sắc phong, tuyên tặng là
bậc Thượng đẳng thần. Sinh thời có võ công cao trội uy linh phù giúp quốc gia,
ngày sau mất thì được thờ phụng tôn nghiêm nơi dân xã, ngõ hầu bao bọc che chở
lê dân. Như thế công đức của ngài được thi hành ra khắp chốn vậy. Đến nay dân
xã được yên ổn đều nhờ ân đại đức và sự phù hộ của hai vị.
SẮC
PHONG
Sắc phong 1:
Phiên âm:
Sắc Hưng Yên tỉnh, Mỹ Hào phủ, Văn Lâm huyện, Ôn Xá xã phụng sự Trần triều Bảng
nhãn Phó sứ anh phong tráng tiết dũng nghĩa hiển ứng đại vương Lê Văn Hưu tôn
thần. Nẫm trứ linh ứng. Tứ kim chính trị Trẫm tứ tuần đại khánh tiết, kinh ban
bảo chiếu đàm ân, lễ long đăng trật. Trứ phong vi Dực bảo trung hưng linh phù
tôn thần. Chuẩn kỳ phụng sự thần kỳ tương hựu bảo ngã lê dân.
Khải Định cửu niên thất nguyệt nhị thập ngũ nhật
Dịch nghĩa:
Sắc xã Ôn Xá, huyện Văn Lâm, phủ Mỹ Hào, tỉnh Hưng Yên phụng thờ Trần triều Bảng nhãn Phó sứ anh phong tráng tiết dũng nghĩa hiển ứng đại vương Lê Văn Hưu tôn thần, (giúp nước cứu dân) linh thiêng ứng nghiệm rõ rệt. Nay gặp dịp Trẫm mừng thọ 40 tuổi, đã từng ban tặng bảo chiếu, long trọng làm lễ tăng thưởng phẩm trật, phong tặng là Dực bảo trung hưng linh phù tôn thần, chuẩn cho phụng thờ thần, thần sẽ che chở, bảo vệ dân ta.
Ngày 25 tháng 7 năm Khải Định thứ 9 (1924).
Sắc phong 2:
Hưng Yên tỉnh, Mỹ Hào phủ, Văn Lâm huyện, Ôn Xá xã phụng sự Tiên thần trinh ứng đoan hạnh trang thuận hoàng tỷ nhân nhã đức tôn thần. Nẫm trứ linh ứng. Tứ kim chính trị Trẫm tứ tuần đại khánh tiết, kinh ban bảo chiếu đàm ân, lễ long đăng trật. Trứ phong vi Trai tĩnh Dực bảo trung hưng trung đẳng thần. Chuẩn kỳ phụng sự thần kỳ tương hựu bảo ngã lê dân.
Khải Định cửu niên thất nguyệt nhị thập ngũ nhật.
Sắc xã Ôn Xá, huyện Văn Lâm, phủ Mỹ
Hào, tỉnh Hưng Yên phụng thờ Tiên thần
trinh ứng đoan hạnh trang thuận Hoàng Phi nhân nhã đức tôn thần, (giúp nước
cứu dân) linh thiêng ứng nghiệm rõ rệt. Nay gặp dịp Trẫm mừng thọ 40 tuổi, đã
từng ban tặng bảo chiếu, long trọng làm lễ tăng thưởng phẩm trật, phong tặng là
Trai tĩnh Dực bảo trung hưng trung đẳng
thần, chuẩn cho phụng thờ thần, thần sẽ che chở, bảo vệ dân ta.
Ngày 25 tháng 7 năm Khải Định thứ 9 (1924).
Dịch theo bản:
THẦN
TÍCH – THẦN SẮC
Làng Ôn Xá Tổng Thái Lạc, huyện
Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên
Bản lưu tại Viện Thông tin Khoa
học Xã hội, mã số: TT-TS FQ4o18/XII, 35
Ký hiệu kho TTTS 12715 - Hà Nội 1995
Người dịch: Trí Hiếu
Ghi nguồn khi sử dụng thông tin từ blog này
[1] Tôn thần: Từ tôn xưng dành cho vị thần được thờ phụng, tức sử gia Lê Văn Hưu.
[2] Lê Văn Hưu 黎文休 sinh năm 1230 mất năm 1322, là một nhà sử học đời nhà Trần, tác giả bộ Đại Việt sử ký, bộ quốc sử đầu tiên của Việt Nam. Lê Văn Hưu là người làng Phủ Lý (tên nôm là Kẻ Rị), huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa, nay thuộc xã Thiệu Trung, huyện Thiệu Hóa, tỉnh Thanh Hóa.Tên của ông gồm có bộ Nhân 亻tức là ngườ,i ghép với chữ Mộc 木 thành chữ Hưu休)
[3] Huyện
Lương Giang. Xưa vốn là đất thuộc huyện Quân Ninh và huyện Tư Phố trong quận
Cửu Chân. Sang thời Lý - Trần, đổi tên là Lương Giang và Cửu Chân. Sở dĩ Quân
Ninh được gọi là Lương Giang là vì có sông Lương (tên khác nữa là sông Lường),
tên gọi cũ của sông Chu.
[4] Trần Thái Tôn: tức vua Trần Thái Tông (陳太宗) sinh ngày 9 tháng 7 năm 1218 – mất ngày 5 tháng 5 năm 1277), tên khai sinh là Trần Cảnh (陳煚), là vị hoàng đế đầu tiên của Hoàng triều Trần nước Đại Việt. Ông ở ngôi từ ngày 10 tháng 1 năm 1226 tới ngày 30 tháng 3 năm 1258, sau đó làm Thái thượng hoàng cho đến khi qua đời năm 1277. Vì Nhà Nguyễn kiêng húy vua Thiệu Trị là Miên Tông nên các miếu hiệu của các đời vua đổi gọi từ Tông thành Tôn
[5] Tu
sử quán: Tức Quốc sử quán,
nơi biên soạn lịch sử quốc gia
[6] Ô Mã
Nhi: là một viên tướng Nguyên Mông, là con trai của tổng đốc Vân Nam Nạp
Tốc Lạt Đinh, bản thân là con trai tổng đốc Vân Nam, được mang danh hiệu
Baghatur danh giá ngay khi còn trẻ, Ô Mã Nhi là một tướng tài đầy triển vọng
của triều đình Nhà Nguyên. Ông là người đã tham gia đoàn quân Nguyên Mông viễn
chinh Đại Việt trong hai cuộc xâm lăng 1285 (Toa Đô, Thoát Hoan và Ô Mã Nhi) và
1288 (Thoát Hoan, Ô Mã Nhi và Trương Văn Hổ), và bị bắt trong cuộc viễn chinh
lần thứ hai khi đánh vào Đại Việt.
[7] Sứ
quán: Nơi nghỉ dừng chân của đoàn sứ bộ khi đi sang sứ nước khác
[8] Viêm Đế: (炎帝) hay Hỏa Đức Vương (火德王) là một vị vua cổ đại huyền thoại của Trung Quốc vào thời kỳ tiền triều đại. Ông cũng là nhân vật truyền thuyết phân phong cho Đế Nghi làm vua phương Bắc và Đế Minh làm vua cai trị phương Nam, sau này hậu duệ là Kinh Dương Vương lập ra Xích Quỷ quốc, tiền thân của nước Văn Lang Hùng Vương
[9] Núi Phân Mao: Theo Đại-Thanh Nhất Thống Chí (tức bộ địa dư của trungquốc dưới đời nhà Thanh), núi Phân-Mao ở động Cổ-Sâm, cách Khâm-Châu khoảng 3 dặm về phía tây. Tương-truyền trên đỉnh núi Phân Mao có thứ cỏ tranh, do ảnh hưởng của khí hậu và địa thế, ngọn cỏ tranh ngả theo hai hướng Bắc và Nam cho nên mới có tên gọi là núi Phân Mao nghĩa là núi có thứ cỏ chia ra làm hai hướng. Đây là biên giới của Việt Nam và Trung Quốc, hiện nay núi Phân Mao nằm sâu trong nội địa Trung Quốc
[10] Sông Kỳ Cùng chảy ngược: Sông Kỳ Cùng bắt nguồn từ vùng núi Xã Bắc Xa thuộc huyện Đình Lập tỉnh Lạng Sơn. Dòng sông chảy theo hướng chủ đạo đông nam - tây bắc từ Đình Lập qua huyện Lộc Bình, huyện Cao Lộc, thành phố Lạng Sơn, huyện Văn Lãng, huyện Tràng Định; chảy qua biên giới sang Trung Hoa tại gần Bình Nhi Thôn. Từ đây nó được gọi là Bình Nhi Hà (平而河) tiếp tục theo hướng tây tây nam - đông đông bắc khoảng 45 km để hợp lưu với sông Bằng Giang tại thị trấn Long Châu, Quảng Tây, Trung Quốc. Đây là con sông duy nhất ở miền Bắc Việt Nam chảy theo hướng đông nam - tây bắc sang Trung Quốc.
[11] Cột đồng: Cột đồng Mã Viện là
một cây cột đồng lớn do viên chỉ huy quân đội nhà Hán là Mã Viện cho dựng sau
khi chinh phục được cuộc nổi dậy của Hai Bà Trưng ở Giao Chỉ vào năm 43. Trên
trụ đó có khắc sáu chữ Hán: Đồng trụ chiết, Giao Chỉ diệt (銅柱折，交趾滅) Cột đồng
gãy, Giao Chỉ không còn)
Việc làm này đã được nhiều sử gia Việt Nam và Trung Quốc quan tâm. Tuy
nhiên, "cột đồng Mã Viện" có thật hay chỉ là lời truyền, và nếu có
thì nó được dựng ở nơi đâu, vẫn là vấn đề chưa có kết luận thỏa đáng.
[17]
Bài thơ chiết tự tên của vị thần tiên là Hoàng Nhã Đức